Współczesne rozumienie pojęcia mapy w świetle nowych produktów i usług geoinformacyjnych

wygłoszony na 3. zebraniu plenarnym Komitetu Geodezji PAN w kadencji 2016-2020 w dniu 21 listopada 2016 roku w Pałacu Kultury i Nauki

Referat naukowy nt. „Współczesne rozumienie pojęcia mapy w świetle nowych produktów i usług geoinformacyjnych” wygłosił dr hab. D. Gotlib.

Na początku swojego wystąpienia dr hab. D. Gotlib zauważył, że każdy ma do czynienia z mapami, jednakże w ostatnich latach zaszły istotne zmiany w zakresie definiowania i rozumienia pojęcia mapy. Kartografia w powszechnym odczuciu jest utożsamiana z opracowaniem klasycznych map dwuwymiarowych, natomiast rozwój technologiczny i metodyczny jaki możemy obserwować w ciągu ostatnich dwudziestu – trzydziestu latach wywarł ogromny wpływ na zakres zadań kartografii, jak również na sposób definiowania pojęcia mapy. Pojawiło się szereg nowych produktów.

Dr hab. D. Gotlib zauważył, że rynek geodezyjno-kartograficzny bardzo się zmienił, pojawiły się nowe koncepcje, nowe technologie jak również ogromne zainteresowanie innego rodzaju mapą – pojawiło się zjawisko neokartografii. Obecnie dzięki istniejącym technologiom mapy mogą tworzyć osoby spoza środowiska kartografów i producentów map. Poza klasycznymi mapami, stosuje się pojęcie mapy mobilnej, systemów nawigacyjnych, geoportali, a także systemów informacji przestrzennej. Obserwowane jest zatem przechodzenie od map klasycznych do map, których nie do końca potrafimy nazywać. Zarówno w powszechnym obiegu jak i często w środowisku naukowym nie mamy jeszcze odpowiednio zdefiniowanych tych nazw, ale dzisiaj podstawą informacji o przestrzeni dla większości z nas są różnego rodzaju produkty „Google”, produkty mobilne, a także odbiorniki turystyczne z dostępnymi mapami terenów górskich, czy atrakcyjnych turystycznie. Podczas podróży samolotem, statkiem, czy też koleją korzystamy często z map cyfrowych, które bazują na modelach 3D. Mapy te z jednej strony odzwierciedlają rzeczywistość, z drugiej zaś pomagają nam się w niej znaleźć. Do klasycznych rozwiązań dołączane są różnego rodzaju multimedia, od dźwięku po obrazy. Pojawie się jednak kwestia, który z tych produktów możemy nazwać jeszcze mapą, a który już nie.

W dalszej części wypowiedzi dr hab. D. Gotlib zwrócił uwagę na nowe pojęcie w kartografii tj. „indoor cartography”, które wiąże się z systemami nawigacji oraz systemami zarządzania budynkami i nieruchomościami, w tym systemami nawigacji dla osób niewidomych. System taki informuje osobę niewidomą o adresie, ulicy na której się znajduje, jak również o otoczeniu. Czy zatem jeżeli nie widzimy wyświetlonego obrazu nie mamy do czynienia z mapą? – zauważył prelegent. Tego rodzaju produkty funkcjonują na rynku i jest ich bardzo dużo, w szczególności sposobów ich wizualizacji, które wykorzystują możliwości rzeczywistości rozszerzonej, w tym holografii, która w połączeniu z wiedzą kartograficzną i geodezyjną jest doskonałym narzędziem wykorzystywanym przez osoby uczestniczące w procesie planowania przestrzennego. Kontynuując wątek, dr hab. D. Gotlib dodał, że wykorzystując technologie związane z systemami informacji przestrzennej prowadzone są pionierskie prace nad opisem ciała ludzkiego i opracowaniem jego internetowego atlasu.

Dr hab. D. Gotlib odniósł się do pojęcia mapy twierdząc, że nie wszyscy jednakowo je interpretujemy. Stwierdził również, że w różnych źródłach można spotkać się z różnymi pojęciami mapy. Jako przykład podał Wikipedię w wersji polsko- i angielskojęzycznej. Szereg map to statyczne, dwuwymiarowe, mniej lub bardziej dokładne pod względem geometrycznym reprezentacje przestrzeni trójwymiarowej, ale są też mapy dynamiczne, interaktywne oraz trójwymiarowe. Jakkolwiek mapy wykorzystywane są najczęściej do przedstawienia przestrzeni geograficznej, to mogą także reprezentować inne przestrzenie, zarówno rzeczywiste jak i wyimaginowane bez względu na kontekst i skalę, w tym mapy związane z kartowaniem mózgu lub przestrzeni pozaziemskiej.

Odnosząc się do definicji mapy podanej w „Wikipedii” prelegent zwrócił uwagę na słowo „symboliczne” wyjaśniając, że symbol nie wiąże się tylko z przedstawieniem graficznym, lecz ma bardziej uniwersalny charakter. Dr hab. D. Gotlib wyraził pogląd, że rozwój geoinformatyki, zmian sposobu zapisu informacji o przestrzeni i metod komunikowania tych informacji nie wpływają na zmianę pojęcia mapy. W tym kontekście przytoczył kilka argumentacji, w tym że zmiana faktury z papierowej na elektroniczną nie spowoduje, że zadanie księgowych przejmą informatycy, wprowadzenie elektrycznego pieniądza nie spowoduje że tworzeniem produktów finansowych zajmują się osoby bez wykształcenia finansowego, a wprowadzenie samochodów elektrycznych nie spowoduje, że zajmą się nimi zamiast mechaników elektronicy. Definicje produktów, tj. faktury, pieniądza, samochodu zostają takie same, zmieniają się jedynie technologie i sposób ich wykorzystywania.

Dr hab. D. Gotlib stwierdził, że z punktu widzenia użytkownika mapa jest produktem informującym o przestrzeni, a także narzędziem pozwalającym poruszać się w tej przestrzeni i odnajdywać w niej pewne związki. Przez setki lat mapy opracowywali profesjonaliści, znający metodę efektywnego konstruowania przekazu kartograficznego, wykorzystując dostępne w danym czasie dane i technologie. Obecnie mapy to dzieła nie tylko tego rodzaju specjalistów.

W dalszej części prezentacji dr hab. D. Gotlib odniósł się do literatury naukowej. Nawiązał do wybitnego kartografa polskiego Lecha Ratajskiego, wiceprzewodniczącego Międzynarodowej Asocjacji Kartograficznej, który zdefiniował kartografię jako dziedzinę nauki i działalności ludzkiej obejmującą tworzenie i funkcjonowanie wszelkich form przekazu kartograficznego, tj. przekazu informacji o rozmieszczeniu faktów w przestrzeni geograficznej za pomocą kartograficznych środków przekazu. Przytoczył również kilka definicji mapy, w tym definicję przyjętą na Międzynarodowej Asocjacji Kartograficznej w 1990 roku jako prezentacja lub abstrakcja geograficznej rzeczywistości, narzędzie do prezentacji geograficznej informacji w sposób wizualny, cyfrowy lub dotykowy, definicję przyjętą w 1995 roku w Hiszpanii na Zgromadzeniu Generalnym Międzynarodowej Asocjacji Kartograficznej mówiąca, że mapa jest symbolicznym obrazem rzeczywistości geograficznej, który powstaje w wyniku twórczego wysiłku jej autorów w sytuacjach, gdy kluczowe są relacje przestrzenne, które chcemy zobrazować. Na początku tego wieku uniwersalne definicje mapy przedstawił prof. A. Makowski, według którego mapa jest całością informacyjną, celową czasoprzestrzenną koncepcją, która jest materializowana przez różne formy przekazu jako twór psychiki, intelektu, który nie jest związany bezpośrednio z postacią materialną.

Kontynuując wątek historyczny dr hab. D. Gotlib zauważył, że w historii ścierały się różne poglądy naukowe dotyczące definicji mapy, jednakże panuje powszechna zgodność, że mapa jest specyficznym modelem, który ma pewne cechy charakterystyczne. W wyniku analiz tych cech powstała definicja mapy prof. A. Makowskiego, która zakłada, że mapa jest systemową, modelową, obrazową całością informacyjną, przy czym obraz nie dotyczy tylko zagadnienia grafiki, ale jest szerzej rozumianym pojęciem odwzorowującym czasoprzestrzenne sytuacje praktyczne jako obszary działań celowych w przyjętym układzie odniesienia. Innymi słowy mapa jest modelem rzeczywistości przedstawiającym lokalizację oraz wybrane cechy obiektów i zjawisk w odniesieniu do powierzchni Ziemi, innego ciała niebieskiego lub innych obiektów, a także pokazującym wzajemne relacje przestrzenne między obiektami i zjawiskami odnoszącymi się zarówno do przeszłości, przyszłości, ale przede wszystkim do stanu aktualnego. Model ten może być analizowany i przetwarzany wyłącznie w wersji cyfrowej.

Prelegent stwierdził, że dzisiaj jednym z takich napędowych produktów technologicznych na świecie są autonomiczne pojazdy, które są nam bardzo bliskie ze względu na wykorzystywany w nich precyzyjny model przestrzeni, umożliwiający ich samodzielne poruszanie się. Tym modelem jest mapa, którą należy utożsamiać ze zbiorem punktów ułożonym w odpowiednią strukturę umożliwiającą identyfikację obiektów i wzajemnych relacji między nimi.

Dr hab. D. Gotlib zaprezentował schemat modelowania konstrukcji przekazu kartograficznego, od modelowania, przez stworzenie modelu do zaprojektowania kompozycji kartograficznej, która służy geowizualizacji. Stwierdził, że w czasach kiedy nie było komputerów również tworzony był taki model, często w formie notatek, tabel, zgromadzonych danych pomiarowych. Miał przy tym miejsce proces modelowania kartograficznego, który wykorzystywał różne pomiary geodezyjne, fotogrametryczne itp., wspomagany modelowaniem dziedzinowym. Kolejnym etapem tego procesu było projektowanie kompozycji kartograficznej, zaś efektem końcowym były produkty typu mapa drukowana, mapa dla osób niewidomych czy modele fizyczne. W przypadku wspomagania komputerowego tego procesu jego schemat jest bardzo podobny. W modelowaniu wykorzystywana jest metodyka projektowania geoinformatycznego, zaś model rejestrowany jest w formalnych strukturach w bazie danych przestrzennych. Dr hab. D. Gotlib zauważył, że zaklasyfikowanie danego procesu modelowania do kartograficznego nie jest uzależnione od formy końcowej przekazu kartograficznego, ale od istoty tego procesu, czyli cech, które go odróżniają od innych procesów. Modelowanie kartograficzne nie jest jedynym modelowaniem odnoszącym się do przestrzeni np. architekci również modelują przestrzeń wykorzystując inną metodykę.

Dr hab. D. Gotlib nadmienił, że w chwili obecnej w ramach prac statutowych realizowane są badania, które zmierzają do określenia cech modelowania kartograficznego. Stwierdził, że wraz z zespołem zdefiniował osiem takich cech, dzięki którym modelowanie można zaliczyć do modelowania kartograficznego. Stwierdził również, że proces opracowania wizualizacji jest obecnie formalizowany oraz że opracowywane są metody formalizujące proces geowizualizacji.

Podsumowując swoje wystąpienie dr hab. D. Gotlib stwierdził, że w jego rozumieniu rozwój produktów i usług geoinformatycznych wpływa nie tyle na konieczność rozszerzenia definicji mapy, ale na stosowanie jej bardziej uniwersalnej formy. Pojęcie mapa powinno być definiowane w sposób niezależny od zmieniających się technologii, a powstające nowe produkty są w większości jedynie nowymi postaciami map opracowywanych wcześniej. Mapę możemy rozumieć jako uporządkowaną strukturę informacyjną ukształtowaną poprzez wieloletnią praktykę, badania z zakresu kartografii, czyli też teorię kartografii. Mapa jest materializowana poprzez zapis współrzędnych obiektów i zasięgu zjawisk na określonym nośniku, na dana chwilę i zapisu relacji przestrzennych między tymi obiektami zgodnie z określonym modelem pojęciowym, w sposób umożliwiający zapewnienie efektywnego przekazu informacyjnego.

Na zakończenie dr hab. D. Gotlib zacytował fragment opracowania prof. Goławskiego, który w 1998 roku napisał: „Wydaje się, że środki elektroniczne nie wytworzyły nowych struktur, lecz jedynie nowy typ znaków oraz nowy typ nośników tych znaków. Znaki te nie są spostrzegane za pomocą ludzkich zmysłów, lecz mogą być uwidocznione przez komputerowy sprzęt i oprogramowanie.”